భగవద్గీత: పద్దెనిమిదవ రోజు - అధ్యాయం 18: మోక్ష సన్యాస యోగం
గత 17 రోజులుగా మనం శ్రీకృష్ణుడి అమృత వాక్కులను, జ్ఞాన, కర్మ, భక్తి యోగాల సారాన్ని శ్రవణం చేశాం. అర్జునుడి విషాదంతో ప్రారంభమైన ఈ మహా ప్రయాణం, విశ్వరూప సందర్శనం, మూడు గుణాల విశ్లేషణ మీదుగా ఇప్పుడు తుది అంకానికి, ముగింపుకు, సర్వసార సంగ్రహానికి చేరుకుంది. ఇదే భగవద్గీతకు కిరీటం, ఫలశ్రుతి అయిన 18వ అధ్యాయం, "మోక్ష సన్యాస యోగం". 78 శ్లోకాలతో ఇది గీతలోని అన్ని అధ్యాయాలలోకెల్లా అతి పెద్దది, ఎందుకంటే ఇది గత 17 అధ్యాయాలలో చెప్పిన విషయాలన్నిటినీ క్రోడీకరించి, ఒక సంపూర్ణమైన, ఆచరణాత్మకమైన జీవన మార్గాన్ని మనకు అందిస్తుంది. అర్జునుడి చివరి సందేహాలను నివృత్తి చేసి, అతడిని కర్తవ్యానికి సంసిద్ధుడిని చేసి, అంతిమంగా "భయపడకు, శోకించకు (మా శుచః)" అని భగవంతుడు అభయమిచ్చే అద్భుత ఘట్టం ఇది.
అర్జునుడి చివరి ప్రశ్న - త్యాగం, సన్యాసం మధ్య తేడా ఏమిటి?
గీత మొత్తం విన్న తర్వాత కూడా, అర్జునుడికి ఒక ఆచరణాత్మకమైన సందేహం మిగిలిపోయింది. లోకంలో 'సన్యాసం' (Renunciation), 'త్యాగం' (Abandonment) అనే రెండు పదాల గురించి గందరగోళం ఉంది. "కృష్ణా! కొందరు పండితులు కర్మలనే వదిలివేయడాన్ని 'సన్యాసం' అంటారు. మరికొందరు కర్మ ఫలాలను వదిలివేయడాన్ని 'త్యాగం' అంటారు. ఈ రెండింటి గురించి నేను ఖచ్చితమైన నిజాన్ని తెలుసుకోవాలనుకుంటున్నాను" అని అడిగాడు. అర్జునుడి ప్రశ్న చాలా స్పష్టమైనది: నేను పనులన్నీ వదిలేసి సన్యాసిగా అడవులకు వెళ్ళాలా? లేక పనులు చేస్తూనే త్యాగభావంతో ఉండాలా? దీనికి శ్రీకృష్ణుడు ఇచ్చే సమాధానమే ఈ అధ్యాయానికి పునాది.
అసలైన త్యాగం - మూడు రకాలు
శ్రీకృష్ణుడు ఈ సందేహాన్ని అద్భుతంగా నివృత్తి చేస్తాడు. "పండితా! 'సన్యాసం' అంటే కోరికలతో చేసే కర్మలను (కామ్య కర్మలను) వదిలివేయడం. 'త్యాగం' అంటే అన్ని కర్మల యొక్క ఫలాలను వదిలివేయడం (కర్మఫలత్యాగం)." అయితే, కొన్ని పనులను ఎప్పటికీ వదిలిపెట్టకూడదు. "యజ్ఞం, దానం, తపస్సు" అనే ఈ మూడు కర్మలను ఎన్నడూ త్యజించరాదు (న త్యాజ్యం). అవి మనుషులను పవిత్రం చేస్తాయి. వాటిని కూడా ఫలాపేక్ష లేకుండా, కర్తవ్యంగా భావించి చేయాలి. ఈ త్యాగం కూడా మూడు గుణాల ఆధారంగా మూడు రకాలుగా ఉంటుంది.
- తామసిక మరియు రాజసిక త్యాగం (చెడు త్యాగం):
భ్రమతో, అజ్ఞానంతో తన కర్తవ్యాలను వదిలిపెట్టడం "తామసిక త్యాగం" (ఉదా: బద్ధకంతో పని మానేయడం). తన కర్తవ్యం కష్టంగా ఉందని, శారీరక శ్రమ కలుగుతుందని భయపడి (
కాయక్లేశభయాత్) పనిని వదిలిపెట్టడం "రాజసిక త్యాగం". ఇలాంటి త్యాగం వల్ల ఎటువంటి మోక్ష ఫలమూ లభించదు. - సాత్విక త్యాగం (నిజమైన త్యాగం):
కార్యమిత్యేవ- "ఇది నా కర్తవ్యం, దీనిని నేను ఖచ్చితంగా చేయాలి" అనే భావనతో, ఆ పనిపై మమకారాన్ని, దాని ఫలితంపై ఆసక్తిని (సంగం త్యక్త్వా ఫలం చైవ) వదిలిపెట్టి చేయడమే "సాత్విక త్యాగం". ఇదే నిజమైన త్యాగం మరియు నిజమైన సన్యాసం అని కృష్ణుడు స్పష్టం చేశాడు.
కర్మకు ఐదు కారణాలు - "నేను చేస్తున్నాను" అనేది భ్రమే!
మనం కర్మ ఫలాలను వదిలిపెట్టాలంటే, ముందు "నేను ఈ పని చేస్తున్నాను" అనే అహంకారాన్ని (కర్తృత్వ భావనను) వదిలిపెట్టాలి. ఇది ఎలా సాధ్యం? సాంఖ్య సిద్ధాంతం ప్రకారం, ఏ పని జరగడానికైనా ఐదు కారణాలు ఉంటాయని శ్రీకృష్ణుడు వివరిస్తాడు.
- అధిష్ఠానం (శరీరం): పని చేయడానికి కావలసిన ఆధారం.
- కర్తా (జీవాత్మ/అహంకారం): "నేను చేస్తున్నాను" అనుకునే భావన.
- కరణం (ఇంద్రియాలు): పని చేయడానికి వాడే సాధనాలు (కళ్ళు, చేతులు, మనసు మొదలైనవి).
- వివిధాశ్చ పృథక్ చేష్టాః (ప్రయత్నం): ఆ పనిలో పెట్టే వివిధ రకాలైన శ్రమ, ప్రయత్నాలు.
- దైవం (దైవ సంకల్పం): ఈ నాలుగు ఉన్నా, ఆ పని ఫలించడానికి కావలసిన ఐదవ, అదృశ్య శక్తి (Destiny/Divine Will).
ఈ ఐదు కారణాలు కలిస్తేనే ఏ పనైనా జరుగుతుంది. కానీ, అజ్ఞాని కేవలం తనను మాత్రమే "కర్త"గా భావించి గర్వపడతాడు. కానీ, జ్ఞాని అయినవాడు, "నేను కేవలం ఈ ఐదింటిలో ఒక భాగం మాత్రమే, అంతా దైవ సంకల్పం ప్రకారం జరుగుతోంది" అని తెలుసుకుని, అహంకారం లేకుండా, కర్మ ఫలానికి బద్ధుడు కాకుండా ఉంటాడు.
మూడు గుణాల మెగా-విశ్లేషణ (జ్ఞానం, కర్మ, కర్త)
ఈ అధ్యాయంలో శ్రీకృష్ణుడు గీత మొత్తానికి సారాంశంగా, పద్నాల్గవ అధ్యాయం యొక్క కొనసాగింపుగా, మన జీవితంలోని ప్రతి అంశాన్ని మళ్ళీ మూడు గుణాల (సత్వ, రజో, తమస్) ఆధారంగా విశ్లేషిస్తాడు.
మూడు రకాల జ్ఞానం:
- సాత్విక జ్ఞానం: వేర్వేరుగా కనిపించే సమస్త ప్రాణులలో ఒకే, నాశనం లేని ఆత్మతత్వాన్ని చూడగలగడం.
- రాజసిక జ్ఞానం: ప్రతి దేహంలో వేర్వేరు ఆత్మలు ఉన్నాయని, అంతా భిన్నభిన్నంగా ఉందని భావించడం.
- తామసిక జ్ఞానం: ఒక చిన్న విషయాన్ని (ఉదా: ఒక విగ్రహం, ఒక దేహం) పట్టుకుని, అదే సర్వస్వం అని, ఇంతకుమించి ఏమీ లేదని మూర్ఖంగా నమ్మడం.
మూడు రకాల కర్మ (పని):
- సాత్విక కర్మ: ఫలాపేక్ష, రాగద్వేషాలు, అహంకారం లేకుండా, కర్తవ్యంగా భావించి చేసే పని.
- రాజసిక కర్మ: కోరికలతో, అహంకారంతో, కీర్తి కోసం, ఎంతో శ్రమతో చేసే పని.
- తామసిక కర్మ: పరిణామాల గురించి ఆలోచించకుండా, ఇతరులకు నష్టం కలిగినా, తన శక్తికి మించి, అజ్ఞానంతో, భ్రమతో మొదలుపెట్టే పని.
మూడు రకాల కర్త (పని చేసేవాడు):
- సాత్విక కర్త: అహంకారం, మమకారం లేకుండా, ధైర్యంతో, ఉత్సాహంతో, పని సఫలమైనా, విఫలమైనా ఒకేలా ప్రశాంతంగా ఉండేవాడు.
- రాజసిక కర్త: కర్మ ఫలంపై తీవ్రమైన ఆసక్తి కలవాడు, అత్యాశపరుడు, ఇతరులను హింసించేవాడు, సుఖదుఃఖాలకు పొంగిపోయి, కుంగిపోయేవాడు.
- తామసిక కర్త: స్థిరత్వం లేనివాడు, అహంకారి, మోసగాడు, బద్ధకస్తుడు, ప్రతి పనినీ వాయిదా వేసేవాడు (
దీర్ఘసూత్రీ), నిరాశావాది.
స్వధర్మం - నీ పనియే నీకు దైవ పూజ
ఈ గుణాలను విశ్లేషించిన తర్వాత, శ్రీకృష్ణుడు అసలైన ఆచరణాత్మక మార్గానికి వస్తాడు. ఈ లోకంలో ఏ ప్రాణీ ఈ మూడు గుణాల నుండి తప్పించుకోలేదు. ఈ గుణాల స్వభావాన్ని బట్టే బ్రాహ్మణ, క్షత్రియ, వైశ్య, శూద్ర అనే నాలుగు వర్ణాలు ఏర్పడ్డాయి (ఇవి జన్మను బట్టి కాదు, గుణ-కర్మలను బట్టి).
- బ్రాహ్మణులకు శాంతం, ఇంద్రియ నిగ్రహం, తపస్సు, జ్ఞానం (సాత్విక) సహజ లక్షణాలు.
- క్షత్రియులకు శౌర్యం, తేజస్సు, ధైర్యం, యుద్ధంలో వెనుదిరగకపోవడం (సాత్విక-రాజసిక) సహజ లక్షణాలు.
- వైశ్యులకు వ్యవసాయం, వ్యాపారం (రాజసిక-తామసిక) సహజ లక్షణాలు.
- శూద్రులకు సేవ చేయడం (తామసిక) సహజ లక్షణం.
ఇక్కడ శ్రీకృష్ణుడు అత్యంత ముఖ్యమైన విషయాన్ని చెబుతాడు: "ఇతరుల ధర్మాన్ని గొప్పగా ఆచరించడం కంటే, లోపభూయిష్టంగానైనా సరే, 'స్వధర్మాన్ని' (సహజమైన కర్తవ్యాన్ని) ఆచరించడమే శ్రేయస్కరం. స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య - ప్రతి మనిషీ, తనకు నిర్దేశించబడిన సహజమైన పనిని (స్వకర్మను) చేస్తూ, ఆ కర్మ ద్వారానే భగవంతుడిని పూజించాలి. అలా తన పనినే పూజగా మార్చినవాడు పరమ సిద్ధిని పొందుతాడు." ఇది కర్మ యోగానికి, భక్తి యోగానికి అద్భుతమైన అనుసంధానం.
మోక్షానికి అంతిమ మార్గం - పరాభక్తి
తన స్వధర్మాన్ని నిస్వార్థంగా ఆచరించినవాడు, మనసును నిగ్రహించి, వైరాగ్యంతో ఉన్నవాడు 'బ్రహ్మభూత' స్థితిని (బ్రహ్మంతో ఏకమైన స్థితి) పొందుతాడు. అక్కడ అతడు ప్రశాంతంగా, ఏ కోరికలూ, దుఃఖం లేకుండా ఉంటాడు.
కానీ, శ్రీకృష్ణుడు ఇక్కడితో ఆపలేదు. జ్ఞాన యోగానికి అంతిమ గమ్యమైన ఆ బ్రహ్మస్థితిని పొందిన తర్వాత అసలైన ప్రయాణం మొదలవుతుందని అంటాడు!
బ్రహ్మభూతః ప్రసన్నాత్మా న శోచతి న కాంక్షతి...
మద్భక్తిం లభతే పరామ్ ||
"బ్రహ్మభూతుడైన ఆ జ్ఞాని, ప్రసన్నమైన మనసుతో, నా యందు 'పరాభక్తిని' (Supreme Devotion) పొందుతాడు." ఆ పరాభక్తి ద్వారానే అతడు నన్ను (శ్రీకృష్ణుడిని) నా యథార్థ స్వరూపంలో తెలుసుకుని, నాలో ప్రవేశిస్తాడు. కాబట్టి, జ్ఞానం, కర్మ అన్నీ అంతిమంగా పరిపూర్ణమైన భక్తికి దారితీయాలని గీత స్పష్టం చేస్తోంది.
గీతా చరమ శ్లోకం - "సర్వ ధర్మాన్ పరిత్యజ్య..."
ఇప్పుడు శ్రీకృష్ణుడు తన ఉపదేశాన్ని ముగిస్తూ, గీత మొత్తానికే సారభూతమైన, అత్యంత రహస్యమైన (సర్వగుహ్యతమం) చివరి మాటను, తన అంతిమ ఆదేశాన్ని ఇస్తాడు.
సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య మామేకం శరణం వ్రజ |
అహం త్వా సర్వపాపేభ్యో మోక్షయిష్యామి మా శుచః ||
(శ్లోకం 18.66)
"అర్జునా! సమస్త ధర్మాలను (నువ్వు సృష్టించుకున్న నీతులు, బాధ్యతలు, మార్గాలు, శాస్త్ర విధులతో సహా) వదిలిపెట్టి, కేవలం 'నన్ను ఒక్కడినే' (మాం ఏకం) సంపూర్ణంగా శరణు పొందు (శరణం వ్రజ). నేను నిన్ను సమస్త పాపాల నుండి విముక్తుడిని చేస్తాను (మోక్షయిష్యామి). శోకించకు (మా శుచః)."
ఇదే గీత యొక్క చరమ శ్లోకం. "ఏ ధర్మాన్ని పాటించాలి?" అనే గందరగోళాన్ని విడిచిపెట్టి, అన్నిటికీ మూలమైన భగవంతుడి పాదాలను పట్టుకుంటే, ఆయనే మనకు ఏది మంచో, ఏది చెడో చూపించి, మన పాపాల భారాన్ని తానే మోసి, మనల్ని మోక్షానికి చేరుస్తానని భగవంతుడు ఇస్తున్న అంతిమ అభయం ఇది.
గీత ముగింపు - సంజయుడి ఆనందం
ఈ అద్భుతమైన, గగుర్పాటు కలిగించే సంభాషణను విన్న సంజయుడు, ఆనందంతో, ఉద్వేగంతో ధృతరాష్ట్రుడితో అంటాడు, "ఓ రాజా! శ్రీకృష్ణుడి, అర్జునుడి ఈ దివ్య సంవాదాన్ని విని, నా రోమాలు నిక్కబొడుచుకుంటున్నాయి. వ్యాసుని దయవలన ఈ పరమ రహస్య యోగాన్ని నేను వినగలిగాను. ఆ అద్భుతమైన విశ్వరూపాన్ని తలచుకున్న కొద్దీ నాకు మళ్ళీ మళ్ళీ ఆశ్చర్యం, ఆనందం కలుగుతున్నాయి."
చివరకు, సంజయుడు గీతను, మహాభారత యుద్ధ ఫలితాన్ని ఒక్క శ్లోకంలో ముగిస్తాడు.
యత్ర యోగేశ్వరః కృష్ణో యత్ర పార్థో ధనుర్ధరః |
తత్ర శ్రీర్విజయో భూతిర్ధ్రువా నీతిర్మతిర్మమ ||
"ఎక్కడైతే యోగేశ్వరుడైన శ్రీకృష్ణుడు ఉంటాడో, ఎక్కడైతే గాండీవధారి అయిన అర్జునుడు (భక్తుడు/సాధకుడు) ఉంటాడో, అక్కడే సంపద (శ్రీః), విజయం (విజయః), ఐశ్వర్యం (భూతిః), మరియు అచంచలమైన నీతి (ధ్రువా నీతిః) ఉంటాయని నా దృఢ నమ్మకం."
ముగింపు
భగవద్గీత అర్జునుడి విషాద యోగంతో ప్రారంభమై, మోక్ష సన్యాస యోగంతో ముగుస్తుంది. "నా వాళ్ళను చంపలేను" అని శోకంతో కుప్పకూలిన అర్జునుడు, గీత మొత్తం విన్న తర్వాత, "కృష్ణా! నా అజ్ఞానం తొలగిపోయింది. నా సందేహాలన్నీ తీరిపోయాయి. నువ్వు చెప్పినట్లే చేస్తాను (కరిష్యే వచనం తవ)" అని లేచి నిలబడి గాండీవాన్ని ఎక్కుపెట్టాడు. శ్రీకృష్ణుడు "శోకించకు (మా శుచః)" అని అభయమిచ్చాడు. గీత యొక్క సందేశం కూడా ఇదే. మన జీవితమనే కురుక్షేత్రంలో, మన బంధాలు, మన భావోద్వేగాలు మనల్ని కర్తవ్యం నుండి వెనక్కి లాగినప్పుడు, మనం మన స్వధర్మాన్ని నిస్వార్థంగా ఆచరిస్తూ, ఆ ఫలాలను, ఆ అహంకారాన్ని, చివరకు మనల్ని మనమే ఆ యోగేశ్వరుడైన శ్రీకృష్ణుడికి సంపూర్ణంగా శరణాగతి చేయాలి. అప్పుడు మన జీవితంలో కూడా విజయం, సంపద, నీతి నిశ్చయంగా లభిస్తాయి.
18 రోజుల ఈ గీతా జ్ఞాన యజ్ఞంపై మీ అనుభూతి ఏమిటి? గీతలోని ఏ అధ్యాయం, ఏ శ్లోకం మీ జీవితాన్ని ఎక్కువగా ప్రభావితం చేసింది? మీ అభిప్రాయాలను క్రింద కామెంట్స్ రూపంలో పంచుకోండి. ఈ సంపూర్ణ గీతా సారాన్ని మీ స్నేహితులు మరియు కుటుంబ సభ్యులతో షేర్ చేసి, ఈ జ్ఞానాన్ని వ్యాప్తి చేయండి.
తరచుగా అడిగే ప్రశ్నలు (FAQs)
1. గీత ప్రకారం నిజమైన 'సన్యాసం' మరియు 'త్యాగం' అంటే ఏమిటి?
జ: కోరికలతో చేసే కర్మలను (కామ్య కర్మలను) వదిలివేయడం 'సన్యాసం'. అన్ని కర్మల యొక్క ఫలాలను, వాటిపై ఆసక్తిని వదిలివేయడం 'త్యాగం'. ఈ రెండింటిలో, యజ్ఞం, దానం, తపస్సు వంటి కర్తవ్యాలను ఫలాపేక్ష లేకుండా చేయడం (సాత్విక త్యాగం) అత్యంత శ్రేష్ఠమైనది.
2. "గీతా చరమ శ్లోకం" అంటే ఏమిటి? దాని అర్థం ఏమిటి?
జ: గీతలోని 18వ అధ్యాయం, 66వ శ్లోకాన్ని "చరమ శ్లోకం" అంటారు. అది: "సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య మామేకం శరణం వ్రజ | అహం త్వా సర్వపాపేభ్యో మోక్షయిష్యామి మా శుచః ||". "అన్ని ధర్మాలను వదిలి నన్ను ఒక్కడినే శరణు పొందు, నేను నిన్ను అన్ని పాపాల నుండి విముక్తుడిని చేస్తాను, శోకించకు" అని దీని అర్థం.
3. స్వధర్మాన్ని ఆచరిస్తూ మోక్షం ఎలా పొందవచ్చు?
జ: ప్రతి మనిషీ తన సహజ స్వభావానికి (గుణాలకు) తగిన పనిని (స్వకర్మను) చేస్తూ, ఆ పనిని భగవంతుడికి చేసే పూజగా (స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య) భావించాలి. అలా ఫలాపేక్ష, అహంకారం లేకుండా తన కర్తవ్యాన్ని నిర్వర్తించడం ద్వారానే మనిషి మోక్షాన్ని (సిద్ధిని) పొందుతాడు.
4. గీత యొక్క అంతిమ సందేశం ఏమిటి?
జ: గీత యొక్క అంతిమ సందేశం సంపూర్ణ శరణాగతి. మన జీవితమనే యుద్ధంలో, మన అహంకారాన్ని, మన భయాలను, మన ధర్మ-అధర్మ గందరగోళాన్ని పక్కనపెట్టి, మన కర్తవ్యాన్ని నిస్వార్థంగా చేస్తూ, ఆ యోగేశ్వరుడైన భగవంతుడికి పూర్తిగా శరణు పొందడం. అలా శరణు పొందినవారికి విజయం, మోక్షం రెండూ నిశ్చయం.
