భగవద్గీత: పదమూడవ రోజు - అధ్యాయం 13: క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విభాగ యోగం
గత ఆరు అధ్యాయాలలో (7 నుండి 12 వరకు), మనం భగవంతుని స్వరూపం, ఆయన మహిమలు, విశ్వరూపం, మరియు అత్యంత సులభమైన భక్తి మార్గం గురించి తెలుసుకున్నాం. భక్తి యోగంతో గీత యొక్క మధ్య భాగం ముగిసింది. ఇప్పుడు, గీత యొక్క చివరి భాగం (13 నుండి 18వ అధ్యాయం వరకు) అత్యంత లోతైన తత్వశాస్త్రంలోకి ప్రవేశిస్తుంది. "నేను" అని పిలుచుకునే ఈ దేహం ఏమిటి? "నాకు తెలుస్తోంది" అనే ఆ 'తెలుసుకునేవాడు' (ఆత్మ) ఎవరు? ఈ రెండింటికీ సంబంధం ఏమిటి? ఈ ప్రశ్నలకు సమాధానమే ఈ పదమూడవ అధ్యాయం, "క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విభాగ యోగం". "క్షేత్రం" అంటే పొలం (The Field), "క్షేత్రజ్ఞుడు" అంటే ఆ పొలం గురించి తెలిసినవాడు (The Knower of the Field). ఇది మన దేహాన్ని, ఆత్మను శాస్త్రీయంగా విశ్లేషించే అద్భుతమైన జ్ఞాన యోగం.
క్షేత్రం మరియు క్షేత్రజ్ఞుడు - నిర్వచనం
ఈ అధ్యాయం అర్జునుడి ప్రశ్నలతో (కొన్ని ప్రతులలో) లేదా శ్రీకృష్ణుడి ప్రత్యక్ష ఉపదేశంతో ప్రారంభమవుతుంది. భగవంతుడు ఇలా అంటాడు: "ఇదం శరీరం కౌంతేయ క్షేత్రమిత్యభిధీయతే | ఏతద్యో వేత్తి తం ప్రాహుః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విదః ||" అనగా, "ఓ కౌంతేయా! 'ఈ శరీరం' (ఇదం శరీరం) 'క్షేత్రం' (Field) అని పిలువబడుతుంది. ఈ క్షేత్రాన్ని ఎవడైతే తెలుసుకుంటున్నాడో, అతడిని 'క్షేత్రజ్ఞుడు' (Knower of the Field) అని తత్త్వవేత్తలు చెబుతారు." ఇది చాలా లోతైన నిర్వచనం. 'పొలం'లో మనం విత్తనాలు నాటితే, వాటికి తగిన ఫలాలు (పంట) వస్తాయి. అలాగే, ఈ 'దేహం' అనే పొలంలో మనం మంచి లేదా చెడు కర్మలు (పనులు) అనే విత్తనాలను నాటుతాము. వాటికి తగినట్లుగా సుఖం లేదా దుఃఖం అనే ఫలాలను అనుభవిస్తాము. ఈ దేహం, మనసు, బుద్ధి, ఇంద్రియాలు... ఇవన్నీ 'క్షేత్రం'లో భాగమే. కానీ, "నాకు సుఖంగా ఉంది," "నాకు దుఃఖంగా ఉంది," "నాకు తెలుస్తోంది" అని ఈ క్షేత్రాన్ని గమనిస్తున్న చైతన్యం ఏదైతే ఉందో, అదే 'క్షేత్రజ్ఞుడు' లేదా 'ఆత్మ'.
అసలైన క్షేత్రజ్ఞుడు ఎవరు?
మొదటి శ్లోకంలో, దేహాన్ని తెలుసుకునే జీవాత్మను 'క్షేత్రజ్ఞుడు' అని చెప్పిన శ్రీకృష్ణుడు, వెంటనే ఒక అద్భుతమైన సత్యాన్ని ఆవిష్కరిస్తాడు. "క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత | క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ||" "ఓ అర్జునా! సమస్త క్షేత్రాలలో (అన్ని దేహాలలో) ఉన్న క్షేత్రజ్ఞుడిని 'నేనే' (పరమాత్మ) అని కూడా తెలుసుకో." అంటే, ప్రతి దేహంలో 'తెలుసుకునేవాడిగా' ఉన్న జీవాత్మ, ఆ పరమాత్మ యొక్క అంశే. ఆ రెండూ వేరు కాదు. "ఈ క్షేత్రం, క్షేత్రజ్ఞుల గురించి సరిగ్గా తెలుసుకోవడమే నా దృష్టిలో నిజమైన జ్ఞానం" అని శ్రీకృష్ణుడు స్పష్టం చేస్తున్నాడు. మనం కేవలం ఈ దేహం కాదు, మనం ఆ దేహాన్ని గమనిస్తున్న శాశ్వతమైన ఆత్మ అని తెలుసుకోవడమే అసలైన జ్ఞానం. ఈ జ్ఞానం కలిగినవాడే నిజమైన పండితుడు.
క్షేత్రం యొక్క స్వరూపం (24 మూలకాలు)
"సరే, ఈ క్షేత్రం అంటే ఏమిటి? ఇది వేటితో నిర్మితమైంది?" అని మనకు సందేహం రావచ్చు. దానికి శ్రీకృష్ణుడు ఈ 'క్షేత్రం' యొక్క 24 మూలకాలను విశ్లేషించి చెబుతాడు. ఇది సాంఖ్య దర్శనం యొక్క సారాంశం.
- పంచ మహాభూతాలు (5): భూమి, నీరు, అగ్ని, వాయువు, ఆకాశం.
- అహంకారం, బుద్ధి, అవ్యక్తం (3): 'నేను' అనే భావన, నిర్ణయించే శక్తి (intellect), మరియు వీటన్నిటికీ మూలమైన అప్రకటిత ప్రకృతి.
- ఇంద్రియాలు (10): 5 జ్ఞానేంద్రియాలు (కన్ను, ముక్కు, చెవి, నాలుక, చర్మం) మరియు 5 కర్మేంద్రియాలు (చేతులు, కాళ్ళు, నోరు, మొదలైనవి).
- మనస్సు (1): ఇంద్రియాలను నియంత్రించే మనసు.
- ఇంద్రియ విషయాలు (5): శబ్దం, స్పర్శ, రూపం, రసం, గంధం. ఇవన్నీ కలిసి 24 మూలకాలుగా క్షేత్రాన్ని నిర్మిస్తాయి. ఇవి మాత్రమే కాదు, మనలో కలిగే మార్పులు (వికారాలు) కూడా క్షేత్రంలో భాగమే.
- ఇచ్ఛా, ద్వేషం (కోరిక, ద్వేషం)
- సుఖం, దుఃఖం (ఆనందం, బాధ)
- సంఘాతం (దేహం యొక్క కూర్పు), చేతన (దేహంలోని చైతన్యం/awareness), ధృతి (ధైర్యం) ఇవన్నీ 'క్షేత్రం' యొక్క వికారాలు. అంటే, "నాకు కోపంగా ఉంది" అన్నప్పుడు, ఆ కోపం 'క్షేత్రం' యొక్క వికారం కానీ, 'క్షేత్రజ్ఞుడైన' నీ స్వభావం కాదు.
నిజమైన జ్ఞానం అంటే ఏమిటి? (20 లక్షణాలు)
క్షేత్రాన్ని, క్షేత్రజ్ఞుడిని తెలుసుకోవడమే జ్ఞానం అని శ్రీకృష్ణుడు చెప్పాడు. అయితే, ఆ జ్ఞానాన్ని పొందడానికి కావలసిన లక్షణాలు ఏమిటి? జ్ఞాని ఎలా ఉంటాడు? దీనికి శ్రీకృష్ణుడు 20 లక్షణాలతో కూడిన ఒక జాబితాను ఇస్తాడు. ఆయన దృష్టిలో, డిగ్రీలు, పుస్తక పరిజ్ఞానం జ్ఞానం కాదు, ఈ సద్గుణాలే నిజమైన జ్ఞానం.
- అమానిత్వం: తనను తాను పొగుడుకోకపోవడం, గౌరవాన్ని ఆశించకపోవడం (Humility).
- అదంభిత్వం: దంభం, గర్వం లేకపోవడం (Pridelessness).
- అహింస: ఏ ప్రాణిని మనసా, వాచా, కర్మణా హింసించకపోవడం (Non-violence).
- క్షాంతిః: ఓర్పు, సహనం (Forbearance).
- ఆర్జవం: మనసు, మాట, చేతలలో సూటిగా, నిజాయితీగా ఉండటం (Simplicity).
- ఆచార్యోపాసనం: గురువును సేవించడం.
- శౌచం: బాహ్య, అంతర్గత శుభ్రత (Purity).
- స్థైర్యం: స్థిరమైన మనసు కలిగి ఉండటం (Steadfastness).
- ఆత్మవినిగ్రహః: మనసును, ఇంద్రియాలను అదుపులో ఉంచుకోవడం (Self-control).
- విషయ సుఖాలపై వైరాగ్యం.
- జనన, మరణ, వృద్ధాప్య, వ్యాధుల వలన కలిగే దుఃఖాన్ని గుర్తించడం.
- కుటుంబం, ఇల్లు, సంపదలపై అనవసరమైన ఆసక్తి, మమకారం లేకపోవడం.
- శత్రువులు, మిత్రుల పట్ల సమభావం.
మయి చ అనన్య యోగేన భక్తిః అవ్యభిచారిణీ- నా యందు (శ్రీకృష్ణుడి యందు) అనన్యమైన, చలించని భక్తి కలిగి ఉండటం. ఈ లక్షణాలన్నీ 'జ్ఞానం' అని, ఇవి లేనివన్నీ 'అజ్ఞానం' అని కృష్ణుడు స్పష్టం చేస్తాడు.
తెలుసుకోవలసినది "జ్ఞేయం" (పరబ్రహ్మం)
ఈ 20 లక్షణాలనే జ్ఞానంతో తెలుసుకోవలసిన వస్తువు ఏమిటి? అదే "జ్ఞేయం" (The object of knowledge). అదే పరబ్రహ్మం. ఆ పరబ్రహ్మం యొక్క స్వరూపాన్ని శ్రీకృష్ణుడు అద్భుతంగా వర్ణిస్తాడు.
- అనాదిమత్ పరం బ్రహ్మ: అది ఆది (ప్రారంభం) లేని పరబ్రహ్మం.
- న సత్ తన్నాసదుచ్యతే: అది 'ఉన్నది' (Being) అని చెప్పలేము, 'లేనిది' (Non-being) అని చెప్పలేము. అది ఈ రెండింటికీ అతీతమైనది.
- సర్వతః పాణిపాదం తత్...: దానికి అంతటా చేతులు, కాళ్ళు, కళ్ళు, తలలు, చెవులు ఉన్నాయి. అది సర్వత్రా వ్యాపించి ఉంది.
- అది ఇంద్రియాలకు అందనిది, కానీ ఇంద్రియాల ద్వారా వ్యక్తమవుతుంది.
- అది దేనికీ అంటదు (
అసక్తం), కానీ అన్నిటినీ భరిస్తుంది. - అది గుణాలకు అతీతం, కానీ గుణాలను అనుభవిస్తుంది.
- బహిరంతశ్చ భూతానామ్: అది ప్రాణుల లోపల, బయట కూడా ఉంది.
- అచరం చరమేవ చ: అది కదలదు, కానీ కదులుతుంది. సూక్ష్మంగా ఉండటం వలన అది అర్థం కాదు.
- అవిభక్తం చ భూతేషు విభక్తమివ చ స్థితమ్: అది అన్ని ప్రాణులలో విభజించబడకుండా (ఒకే ఆత్మగా) ఉన్నా, విభజించబడినట్లుగా (వేర్వేరు ఆత్మలుగా) కనిపిస్తుంది.
- జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతిః: అది సమస్త జ్యోతులకూ (సూర్యుడు, చంద్రుడు) వెలుగునిచ్చే మహా జ్యోతి. అది అజ్ఞానానికి ఆవల ఉంటుంది. ఈ పరబ్రహ్మ తత్వాన్ని తెలుసుకోవడమే జ్ఞానం యొక్క అంతిమ లక్ష్యం.
ప్రకృతి మరియు పురుషుడు - చేసేది, అనుభవించేది
ఈ అధ్యాయం చివరలో, శ్రీకృష్ణుడు ఈ తత్వాన్నే "ప్రకృతి" (Matter/Nature) మరియు "పురుషుడు" (Spirit/Soul) అనే సాంఖ్య సిద్ధాంతం ద్వారా వివరిస్తాడు.
- ప్రకృతి: దేహం, ఇంద్రియాలు, మనసు, బుద్ధి... ఇవన్నీ ప్రకృతి నుండి పుట్టినవే. సుఖం, దుఃఖం, కోరిక వంటి మార్పులన్నీ ప్రకృతికి చెందినవే. ప్రకృతి 'చేసేది' (కర్త).
- పురుషుడు: ఆత్మ (క్షేత్రజ్ఞుడు) 'పురుషుడు'. ఇతను ఏ పనీ చేయడు. కేవలం సాక్షిగా ఉంటాడు.
మరి ఆత్మకు సుఖదుఃఖాలు ఎందుకు కలుగుతున్నాయి?
శ్రీకృష్ణుడు ఇలా అంటాడు:
పురుషః ప్రకృతిస్థో హి...- పురుషుడు (ఆత్మ) ప్రకృతిలో కూర్చోవడం వలన (అంటే, దేహంతో తాదాత్మ్యం చెందడం వలన), ప్రకృతి నుండి పుట్టిన సత్వ, రజో, తమో గుణాలను అనుభవిస్తున్నాడు.కారణం గుణసంగోऽస్య...- ఈ గుణాలతో 'సంగం' (Attachment) పెట్టుకోవడమే, ఇతను మంచి, చెడు యోనులలో (జన్మలలో) పుట్టడానికి కారణం అవుతోంది. ఎప్పుడైతే పురుషుడు, "నేను ఈ దేహాన్ని కాదు, నేను కేవలం సాక్షిని" అని తెలుసుకుంటాడో, అప్పుడు అతను ఆ బంధాల నుండి విముక్తుడవుతాడు.
ఈ జ్ఞానం యొక్క ఫలం - పునర్జన్మ లేకపోవడం
ఈ గొప్ప జ్ఞానాన్ని తెలుసుకోవడం వల్ల కలిగే అంతిమ ఫలం ఏమిటి?
య ఏవం వేత్తి పురుషం ప్రకృతిం చ గుణైః సహ |
సర్వథా వర్తమానోऽపి న స భూయోऽభిజాయతే ||
"ఎవరైతే ఈ పురుషుడిని (ఆత్మను), ప్రకృతిని, మరియు దాని గుణాలను గురించి ఈ విధంగా యథార్థంగా తెలుసుకుంటారో, వారు ఈ లోకంలో ఏ విధంగా ప్రవర్తిస్తున్నా సరే (సర్వథా వర్తమానోऽపి), వారు తిరిగి జన్మించరు (న స భూయోऽభిజాయతే)." ఇది మోక్షానికి స్పష్టమైన మార్గం. ఈ ఆత్మజ్ఞానాన్ని కొందరు ధ్యానం ద్వారా, కొందరు జ్ఞాన యోగం ద్వారా, కొందరు కర్మ యోగం ద్వారా పొందుతారు. అంతిమంగా, అన్ని ప్రాణులలో ఒకే పరమాత్మను (సమం సర్వేషు భూతేషు) చూడగలిగినవాడు, తనను తాను నాశనం చేసుకోకుండా, పరమ గతిని పొందుతాడు.
ముగింపు
పదమూడవ అధ్యాయం, "క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విభాగ యోగం", మన నిజ స్వరూపాన్ని మనకు అద్దం పట్టినట్లు చూపిస్తుంది. మనం దుఃఖించడానికి కారణం, మనం కాని 'క్షేత్రాన్ని' (దేహం, మనసు, భావోద్వేగాలు) 'నేను' అనుకోవడమే. మనం నిజానికి ఆ క్షేత్రాన్ని చూస్తున్న శాశ్వతమైన 'క్షేత్రజ్ఞులం' (ఆత్మ). ఈ దేహం ఒక పొలం, మన కర్మలు విత్తనాలు, సుఖదుఃఖాలు పంట. మనం ఈ పంటకు అంటకుండా, సాక్షిగా ఉండటమే 'జ్ఞానం'. ఈ జ్ఞానాన్ని పొందినవాడు, దేహంలో ఉన్నా, దేహానికి అతీతుడై జీవిస్తాడు, తిరిగి జన్మించడు.
ఈ లోతైన తాత్విక విశ్లేషణపై మీ అభిప్రాయం ఏమిటి? "నేను దేహాన్ని కాదు, ఆత్మను" అనే భావనను మీరు ఎప్పుడైనా అనుభూతి చెందారా? మీ ఆలోచనలను క్రింద కామెంట్స్ రూపంలో పంచుకోండి. ఈ విశ్లేషణాత్మక జ్ఞానాన్ని మీ ఆత్మీయులతో షేర్ చేయండి.
తరచుగా అడిగే ప్రశ్నలు (FAQs)
1. "క్షేత్రం", "క్షేత్రజ్ఞుడు" అంటే ఏమిటి?
జ: గీత ప్రకారం, "క్షేత్రం" అంటే 'పొలం' అని అర్థం. మన దేహం, మనసు, బుద్ధి, ఇంద్రియాలు, భావోద్వేగాలు అన్నీ కలిపి క్షేత్రం. "క్షేత్రజ్ఞుడు" అంటే ఆ క్షేత్రాన్ని 'తెలుసుకునేవాడు' లేదా గమనించేవాడు. అతడే ఆత్మ లేదా చైతన్యం.
2. నిజమైన జ్ఞానం అంటే ఏమిటి? పుస్తకాలు చదవడమా?
జ: శ్రీకృష్ణుడి ప్రకారం, పుస్తక పరిజ్ఞానం జ్ఞానం కాదు. అమానిత్వం (వినయం), అహింస, క్షమ, ఇంద్రియ నిగ్రహం, గురుసేవ, చలించని భక్తి వంటి 20 సద్గుణాలను అలవర్చుకోవడమే నిజమైన 'జ్ఞానం'. ఇవి లేనివన్నీ 'అజ్ఞానం'.
3. ఆత్మకు సుఖదుఃఖాలు ఎందుకు కలుగుతున్నాయి?
జ: ఆత్మ (పురుషుడు) స్వభావరీత్యా ఆనంద స్వరూపుడు, సాక్షి మాత్రమే. కానీ, దేహంతో (ప్రకృతితో) తాదాత్మ్యం చెందడం వలన, ప్రకృతి యొక్క గుణాలతో 'సంగం' (Attachment) పెట్టుకోవడం వలన, ఆ దేహానికి కలిగే సుఖదుఃఖాలను 'నావి' అని భ్రమపడుతున్నాడు. ఈ సంగమే (ఆసక్తి) పునర్జన్మకు కారణం.
4. ఈ అధ్యాయం యొక్క ముఖ్య సందేశం ఏమిటి?
జ: "నువ్వు దేహం కాదు, నువ్వు ఆత్మవి." దేహం చేసే పనులకు, దానికి కలిగే సుఖదుఃఖాలకు సాక్షిగా ఉండటమే విముక్తికి మార్గం. సమస్త ప్రాణులలో ఒకే పరమాత్మను చూడగలగడమే నిజమైన దృష్టి.
