భగవద్గీత: ఆరవ రోజు - అధ్యాయం 6: ఆత్మ సంయమ యోగం
గత అధ్యాయాలలో కర్మ యోగం (నిస్వార్థ కర్మ) యొక్క గొప్పతనాన్ని, అది కర్మ సన్యాసం కంటే సులభమైనదని, శ్రేష్ఠమైనదని శ్రీకృష్ణుడు వివరించాడు. అయితే, ఫలాపేక్ష లేకుండా మనసును నిగ్రహించుకుని పనులు చేయడం ఎలా సాధ్యం? అసలు మనసును అదుపులో ఉంచడం ఎలా? ఈ ప్రశ్నలకు సమాధానమే ఆరవ అధ్యాయం, "ఆత్మ సంయమ యోగం". దీనినే "ధ్యాన యోగం" అని కూడా అంటారు. భగవద్గీతలోని అన్ని అధ్యాయాలలోకెల్లా, ఈ అధ్యాయం అత్యంత ఆచరణాత్మకమైనది. ఇది మనసును ఎలా అర్థం చేసుకోవాలి, దానిని ఎలా నిగ్రహించాలి, మరియు ధ్యానం ద్వారా పరమాత్మను ఎలా చేరుకోవాలి అనే విషయాలను ఒక శాస్త్రంలా వివరిస్తుంది. ఈ అధ్యాయం మన అంతర్గత ప్రయాణానికి ఒక సంపూర్ణమైన మార్గదర్శి (practical manual) లాంటిది.
నిజమైన యోగి మరియు సన్యాసి ఎవరు?
అధ్యాయం ప్రారంభంలోనే శ్రీకృష్ణుడు 'యోగి' లేదా 'సన్యాసి' అనే పదాలకు స్పష్టమైన నిర్వచనం ఇస్తాడు. కేవలం అగ్ని కార్యాలను (యజ్ఞాలను) వదిలిపెట్టిన వాడు, లేదా శారీరక కర్మలను మానేసిన వాడు సన్యాసి కాడు. "ఎవరైతే తాను చేయవలసిన కర్మ యొక్క ఫలంపై ఆధారపడకుండా, తన కర్తవ్యాన్ని నిర్వర్తిస్తాడో, అతడే నిజమైన సన్యాసి మరియు అతడే నిజమైన యోగి." అని శ్రీకృష్ణుడు స్పష్టం చేస్తాడు. అంటే, సన్యాసం అనేది బాహ్య వేషధారణలో లేదు, అది అంతర్గత త్యాగంలో ఉంది. ఫలాపేక్షను త్యాగం చేయడమే అసలైన సన్యాసం. నిస్వార్థ కర్మ యోగం లేకుండా ఎవరూ ధ్యాన యోగంలో ఉన్నత శిఖరాలను అధిరోహించలేరు. కర్మ యోగం అనేది ధ్యాన యోగానికి మొదటి మెట్టు లాంటిది. మనసును శుద్ధి చేసుకోవడానికి కర్మలు చేసి, ఆ తర్వాత ధ్యానం ద్వారా ఆ మనసును పరమాత్మ యందు లగ్నం చేయాలి.
మనసే మిత్రుడు, మనసే శత్రువు
ఈ అధ్యాయంలోని అత్యంత కీలకమైన సందేశాల్లో ఇది ఒకటి. మన ఉన్నతికి, పతనానికి మన మనసే కారణమని శ్రీకృష్ణుడు నొక్కి చెబుతాడు. "ఉద్ధరేదాత్మనాత్మానం నాత్మానమవసాదయేత్ | ఆత్మైవ హ్యాత్మనో బంధురాత్మైవ రిపురాత్మనః ||" అనగా, "మనిషి తనను తాను తన మనసు ద్వారా ఉద్ధరించుకోవాలి, తనను తాను పతనం చేసుకోకూడదు. ఎందుకంటే, మనకు మన మనసే మిత్రుడు, మన మనసే శత్రువు."
మనసు ఎప్పుడు మిత్రుడు?
ఎవరైతే తమ మనసును, ఇంద్రియాలను జయించి, తమ అదుపులో ఉంచుకుంటారో, వారికి వారి మనసు మిత్రుడిలా పనిచేస్తుంది. అటువంటి వ్యక్తికి శీతోష్ణాలు, సుఖదుఃఖాలు, మానావమానాలు అన్నీ సమానంగా కనిపిస్తాయి. అతను పొందిన జ్ఞాన విజ్ఞానాలతో సంతృప్తి చెంది, మట్టిని, రాయిని, బంగారాన్ని ఒకేలా చూస్తాడు. అటువంటి యోగి పరమాత్మను పొందినట్లే లెక్క.
మనసు ఎప్పుడు శత్రువు?
ఎవరైతే తమ మనసును జయించలేక, దాని కోరికలకు, ఇంద్రియాలకు బానిసలుగా మారిపోతారో, వారికి వారి సొంత మనసే శత్రువులా ప్రవర్తిస్తుంది. అదుపు తప్పిన మనసు మనిషిని సంసార బంధాలలోకి, దుఃఖంలోకి, అశాంతిలోకి లాగి పడేస్తుంది. కాబట్టి, మన అంతర్గత శత్రువైన ఈ మనసును ముందుగా జయించడం మన కర్తవ్యం.
ధ్యానం ఎలా చేయాలి? (ఆచరణాత్మక పద్ధతి)
మనసును జయించడానికి శ్రీకృష్ణుడు చెప్పిన మార్గం 'ధ్యానం'. ఆయన ధ్యానం చేయడానికి అవసరమైన వాతావరణం, ఆసనం, మరియు ప్రక్రియను చాలా శాస్త్రీయంగా వివరిస్తాడు.
- ప్రదేశం: యోగి ఎల్లప్పుడూ ఏకాంతంగా, శుభ్రమైన ప్రదేశంలో ధ్యానం చేయాలి. ఆ ప్రదేశం మరీ ఎత్తుగా గానీ, మరీ పల్లంగా గానీ ఉండకూడదు.
- ఆసనం (సీటు): ధ్యానం చేసే ఆసనం స్థిరంగా ఉండాలి. మొదట దర్భాసనం (కుశ గడ్డి), దానిపై జింక చర్మం (లేదా ఇప్పుడు దానికి బదులుగా ఉన్ని వస్త్రం), దానిపై శుభ్రమైన వస్త్రాన్ని పరచుకోవాలి.
- భంగిమ: ఆ ఆసనంపై స్థిరంగా కూర్చుని, శరీరాన్ని, మెడను, తలను నిటారుగా ఉంచాలి. కదలకుండా స్థిరంగా ఉండాలి.
- దృష్టి: తన దృష్టిని పూర్తిగా నాసిక కొనపై (ముక్కు చివర) కేంద్రీకరించాలి. ఇతర దిక్కుల వైపు చూడకూడదు.
- లక్ష్యం: ప్రశాంతమైన, భయం లేని మనసుతో, బ్రహ్మచర్య వ్రతాన్ని పాటిస్తూ, మనసును పూర్తిగా నిగ్రహించి, తననే (పరమాత్మనే) ధ్యానించాలి. ఈ విధంగా మనసును పరమాత్మ యందు లగ్నం చేసిన యోగి, అత్యున్నతమైన శాంతిని, మోక్షాన్ని పొందుతాడు.
అర్జునుడి సహజమైన సందేహం - ఈ మనసును ఆపడం ఎలా?
శ్రీకృష్ణుడు చెప్పిన ఈ ధ్యాన మార్గం వినడానికి బాగానే ఉన్నా, ఆచరణలో ఉన్న కష్టాన్ని అర్జునుడు బయటపెడతాడు. ఇది మనందరి తరపున అడిగిన ప్రశ్న. "చంచలం హి మనః కృష్ణ ప్రమాథి బలవద్ దృఢమ్ | తస్యాహం నిగ్రహం మన్యే వాయోరివ సుదుష్కరమ్ ||" అనగా, "కృష్ణా! ఈ మనసు చాలా చంచలమైనది, బలమైనది, మొండిది, ఇంద్రియాలను గందరగోళపరిచేది. గాలిని ఆపడం ఎంత కష్టమో, అటువంటి ఈ మనసును నిగ్రహించడం కూడా అంతే కష్టమని నేను భావిస్తున్నాను." ఈ ఒక్క శ్లోకంలో మనందరి ఆవేదన వ్యక్తమవుతుంది. గాలిని మనం చూడలేము, కానీ దాని ప్రభావాన్ని చూస్తాం. అలాగే మనసును చూడలేము, కానీ అది సృష్టించే గందరగోళాన్ని అనుభవిస్తాం.
శ్రీకృష్ణుడి అద్భుత సమాధానం: అభ్యాసం మరియు వైరాగ్యం
అర్జునుడి వాదనతో శ్రీకృష్ణుడు ఏకీభవిస్తాడు. "ఓ కౌంతేయా! నువ్వు చెప్పింది నిజమే. మనసును నిగ్రహించడం చాలా కష్టమే, అందులో సందేహం లేదు. కానీ, దానిని అదుపు చేయడానికి రెండు మార్గాలు ఉన్నాయి." "అభ్యాసేన తు కౌంతేయ వైరాగ్యేణ చ గృహ్యతే |"
- అభ్యాసం (Practice): మనసు ఎక్కడికి పారిపోయినా, దానిని మళ్ళీ మళ్ళీ వెనక్కి తీసుకువచ్చి పరమాత్మపై లగ్నం చేయడానికి ప్రయత్నించడాన్ని 'అభ్యాసం' అంటారు. ఓపికతో, నిరంతరంగా సాధన చేయడం ముఖ్యం.
- వైరాగ్యం (Detachment): చూసిన, విన్న ప్రాపంచిక విషయాల పట్ల, భోగాల పట్ల ఆసక్తిని, కోరికలను తగ్గించుకోవడమే 'వైరాగ్యం'. మనసు బయటకు పరుగెత్తడానికి కారణమైన కోరికలనే తగ్గించుకుంటే, అది సహజంగానే అదుపులోకి వస్తుంది.
ఈ రెండు సాధనాల ద్వారా ఎంతటి చంచలమైన మనసునైనా నిశ్చల స్థితికి తీసుకురావచ్చని శ్రీకృష్ణుడు భరోసా ఇస్తాడు.
యోగ మార్గంలో విఫలమైతే గతి ఏమిటి?
అర్జునుడికి మరో ఆచరణాత్మకమైన సందేహం వస్తుంది. "కృష్ణా! ఒక వ్యక్తి శ్రద్ధతో యోగ మార్గాన్ని ప్రారంభించి, కొంతకాలం తర్వాత మనసు అదుపు తప్పడం వల్ల విఫలమైతే, అతని గతి ఏమిటి? అతను ఇటు ప్రాపంచిక సుఖాలను, అటు ఆధ్యాత్మిక ఉన్నతిని, రెండింటినీ కోల్పోయి, గాలిలో చెదిరిపోయిన మేఘంలా నాశనం కాడు కదా?" ఇది ఎంతో విలువైన ప్రశ్న. ఆధ్యాత్మిక మార్గంలో వైఫల్యం ఎదురైతే, మన పరిస్థితి ఏమిటనే భయానికి ఇది ప్రతిరూపం.
దీనికి శ్రీకృష్ణుడు ఇచ్చిన భరోసా అద్భుతమైనది: "న హి కల్యాణకృత్కశ్చిద్దుర్గతిం తాత గచ్ఛతి |" "నాయనా! మంచి పని చేసేవాడు (శుభకార్యాలు ఆచరించేవాడు) ఎప్పటికీ దుర్గతిని పొందడు." యోగ మార్గంలో విఫలమైనవాడు, తన పుణ్య ఫలాలను అనుభవించడానికి పుణ్య లోకాలకు వెళ్లి, ఆ తర్వాత తిరిగి భూలోకంలో సదాచార సంపన్నులైన, శ్రీమంతులైన వారి ఇంట్లో జన్మిస్తాడు. లేదా, అరుదుగా, జ్ఞానులైన యోగుల వంశంలోనే జన్మిస్తాడు. అక్కడ అతనికి తన పూర్వ జన్మ సంస్కారం గుర్తుకువచ్చి, ఎక్కడైతే తన ప్రయాణాన్ని ఆపాడో, అక్కడి నుండే మళ్ళీ మోక్షం కోసం సాధన కొనసాగిస్తాడు. కాబట్టి, ఆధ్యాత్మిక మార్గంలో చేసే ఏ చిన్న ప్రయత్నమైనా వృధా పోదని గీత హామీ ఇస్తుంది.
ముగింపు
ఆరవ అధ్యాయం, ఆత్మ సంయమ యోగం, మన జీవితానికి అత్యంత అవసరమైన పాఠాన్ని నేర్పుతుంది. మన ఆనందానికి, దుఃఖానికి కారణం బయట లేదు, మన మనసులోనే ఉంది. ఆ మనసును శత్రువుగా కాకుండా మిత్రుడిగా మార్చుకునే శాస్త్రీయ పద్ధతే ధ్యానం. అభ్యాసం, వైరాగ్యం అనే ఆయుధాలతో ఈ సాధనను కొనసాగించాలని, ఈ మార్గంలో ఏ చిన్న ప్రయత్నమూ వృధా కాదని శ్రీకృష్ణుడు మనకు భరోసా ఇస్తున్నాడు. అన్నిటికంటే ముఖ్యంగా, "తపస్వుల కంటే, జ్ఞానుల కంటే, కర్మయోగుల కంటే కూడా, నా యందు మనసు లగ్నం చేసి నన్నే ధ్యానించే యోగి అత్యంత శ్రేష్ఠుడు. కాబట్టి, అర్జునా! నువ్వు కూడా అటువంటి యోగివి కమ్ము!" అని శ్రీకృష్ణుడు ఇచ్చిన పిలుపుతో ఈ అధ్యాయం ముగుస్తుంది.
మీరు ధ్యానం చేస్తారా? మనసును నిగ్రహించడానికి మీరు పాటించే పద్ధతులు ఏమిటి? మీ అనుభవాలను, అభిప్రాయాలను క్రింద కామెంట్స్ రూపంలో పంచుకోండి. ఈ విలువైన సమాచారాన్ని మీ స్నేహితులతో షేర్ చేయండి. ఏడవ రోజు కథనం కోసం మా telugu13.com వెబ్ సైట్ ను అనుసరించండి.
తరచుగా అడిగే ప్రశ్నలు (FAQs)
1. ఆత్మ సంయమ యోగం అంటే ఏమిటి?
జ: 'ఆత్మ' అంటే ఇక్కడ 'మనసు' అని అర్థం. 'సంయమం' అంటే నిగ్రహించడం. మనసును, ఇంద్రియాలను అదుపులో ఉంచుకునే మార్గాన్ని బోధించే అధ్యాయం కాబట్టి, దీనిని ఆత్మ సంయమ యోగం అంటారు. దీనినే ధ్యాన యోగం అని కూడా అంటారు.
2. మనసును నిగ్రహించడానికి గీత చెప్పిన రెండు మార్గాలు ఏమిటి?
జ: శ్రీకృష్ణుడు మనసును నిగ్రహించడానికి రెండు మార్గాలు చెప్పాడు: 1. అభ్యాసం (నిరంతర సాధన) 2. వైరాగ్యం (ప్రాపంచిక విషయాలపై ఆసక్తిని తగ్గించుకోవడం).
3. ధ్యాన మార్గంలో విఫలమైతే ఏమవుతుంది? (యోగభ్రష్టుల గతి)
జ: గీత ప్రకారం, ధ్యాన మార్గంలో ప్రయత్నించి విఫలమైనా, ఆ సాధన వృధా పోదు. అటువంటి వారు, తమ పుణ్యఫలాన్ని బట్టి, సదాచార సంపన్నులైన వారి ఇంట్లో గానీ, లేదా జ్ఞానులైన యోగుల కుటుంబంలో గానీ తిరిగి జన్మించి, తమ ఆగిపోయిన ఆధ్యాత్మిక ప్రయాణాన్ని అక్కడి నుండి కొనసాగిస్తారు.
4. గీత ప్రకారం నిజమైన యోగి ఎవరు?
జ: కేవలం కర్మలను వదిలేసినవాడు కాదు. ఎవరైతే కర్మ ఫలాలపై ఆసక్తి లేకుండా తన కర్తవ్యాన్ని నిర్వర్తిస్తాడో, మరియు తన మనసును పరమాత్మ యందు లగ్నం చేసి ధ్యానం చేస్తాడో, అతడే నిజమైన యోగి.
