దట్టమైన అడవి... చుట్టూ కొండలు... అక్కడ కొలువైన ఇద్దరు తల్లులు. రెండేళ్లకోసారి ఆ అడవి జనసంద్రంగా మారుతుంది. భక్తిభావం వెల్లువలా పొంగుతుంది. అదే "మేడారం సమ్మక్క-సారలమ్మ జాతర". దక్షిణ భారతదేశపు కుంభమేళాగా పిలవబడే ఈ జాతర కేవలం ఒక ఉత్సవం కాదు, అది అన్యాయంపై సాగిన ఒక తిరుగుబాటు.
కోటిన్నర మందికి పైగా భక్తులు తరలివచ్చే ఈ మహా జాతర వెనుక ఒక విషాదకరమైన, అంతకు మించిన వీరోచితమైన చరిత్ర దాగి ఉంది. కాకతీయ సామ్రాజ్యాన్ని గడగడలాడించిన ఆ గిరిజన బిడ్డల కథ ఏమిటి? అడవి తల్లులను మనం ఎందుకు పూజిస్తాం? ఆ చరిత్రను ఇప్పుడు లోతుగా తెలుసుకుందాం.
వనదేవతల వీరచరిత - మేడారం మహాజాతర
తెలంగాణలోని ములుగు జిల్లా, తాడ్వాయి మండలంలోని మేడారం గ్రామం ఈ చారిత్రక ఘట్టానికి వేదిక. క్రీ.శ. 12వ శతాబ్దంలో జరిగిన ఒక పోరాటం, నేడు కోట్లాది మంది ప్రజల నమ్మకంగా మారింది.
1. పులితో పెరిగిన బిడ్డ 'సమ్మక్క'
చరిత్ర కథనాల ప్రకారం.. సుమారు 900 ఏళ్ల క్రితం మేడారం అటవీ ప్రాంతంలో గిరిజనులకు ఒక చిన్న పాప దొరికింది. ఆ పాప పులుల మధ్య ఆడుకుంటూ కనిపించిందట. దైవదత్తంగా భావించిన గిరిజనులు ఆమెకు "సమ్మక్క" అని పేరు పెట్టి పెంచుకున్నారు. ఆమె చేతి చలువ వల్ల గిరిజనుల కష్టాలు తీరాయని, ఆమెకు మహిమలు ఉన్నాయని నమ్మేవారు.
సమ్మక్క పెరిగి పెద్దయ్యాక, మేడారం పాలకుడైన "పగిడిద్ద రాజు"తో వివాహం జరిగింది. వీరికి సారలమ్మ, నాగులమ్మ, జంపన్న అనే ముగ్గురు సంతానం కలిగారు. ఈ కుటుంబం గిరిజనుల బాగోగులు చూసుకుంటూ ప్రశాంతంగా జీవిస్తోంది.
2. కరువు కోరలు మరియు కాకతీయుల పన్ను
ఆ సమయంలో కాకతీయ సామ్రాజ్యాన్ని ప్రతాపరుద్రుడు పరిపాలిస్తున్నాడు. మేడారం ప్రాంతం కాకతీయుల సామంతుల కింద ఉండేది. ఒకసారి మేడారంలో తీవ్రమైన కరువు వచ్చింది. వర్షాలు లేక పంటలు పండలేదు. తినడానికి తిండి లేక గిరిజనులు అలమటించారు.
కానీ, కాకతీయ సామ్రాజ్యానికి కట్టాల్సిన పన్ను (కప్పం) మాత్రం తగ్గలేదు. "మా ప్రజలే ఆకలితో చస్తుంటే, మీకు పన్ను ఎలా కట్టాలి?" అని పగిడిద్ద రాజు తిరస్కరించాడు. ఇది ధిక్కారంగా భావించిన ప్రతాపరుద్రుడు, పన్ను వసూలు చేయడానికి మరియు తిరుగుబాటును అణచివేయడానికి తన పెద్ద సైన్యాన్ని మేడారం పైకి పంపాడు.
3. సంపెంగ వాగు వద్ద భీకర యుద్ధం
సాంప్రదాయ ఆయుధాలైన విల్లంబులు పట్టుకున్న గిరిజనులకు, అత్యాధునిక ఆయుధాలు కలిగిన కాకతీయ సైన్యానికి మధ్య "సంపెంగ వాగు" వద్ద భీకర యుద్ధం జరిగింది.
ఈ యుద్ధంలో పగిడిద్ద రాజు వీరోచితంగా పోరాడి మరణించాడు.
తండ్రి మరణం తట్టుకోలేని కొడుకు జంపన్న, అవమానంతో సంపెంగ వాగులో దూకి ఆత్మహత్య చేసుకున్నాడు (లేదా యుద్ధంలో చనిపోయి వాగులో కలిశాడు). అప్పటి నుండి ఆ వాగుకు "జంపన్న వాగు" అని పేరు వచ్చింది. ఆ వాగులోని నీరు రక్తం వల్ల ఎర్రగా మారిందని చెబుతారు.
కూతురు సారలమ్మ, అల్లుడు గోవిందరాజులు కూడా యుద్ధంలో నేలకొరిగారు.
4. సమ్మక్క ఉగ్రరూపం - చిలకలగుట్ట రహస్యం
భర్త, బిడ్డలు చనిపోయారని తెలిసిన సమ్మక్క ఆగ్రహం కట్టలు తెంచుకుంది. ఆమె యుద్ధరంగంలోకి దిగితే సాక్షాత్తు కాళికా మాతలా కనిపించిందట. ఆమె పరాక్రమానికి కాకతీయ సైన్యం చెల్లాచెదురైంది. అయితే, శత్రువుల దొంగ దెబ్బకు సమ్మక్క గాయపడింది.
రక్తమోడుతున్న శరీరంతో ఆమె ఈశాన్యం వైపున ఉన్న "చిలకలగుట్ట" వైపు వెళ్లింది. గిరిజనులు ఆమెను వెతుక్కుంటూ వెళ్లగా, ఆమె కనిపించలేదు. కానీ, ఒక పుట్ట దగ్గర ఒక "కుంకుమ భరణి" (పసుపు-కుంకుమ డబ్బా) మాత్రమే లభించింది. ఆ భరణినే సమ్మక్క రూపంగా భావించి గిరిజనులు పూజించడం మొదలుపెట్టారు. "నేను వనదేవతగా మారి మిమ్మల్ని కాపాడతాను" అని ఆమె అదృశ్యవాణి ద్వారా చెప్పిందని భక్తుల నమ్మకం.
5. జాతర ఎలా జరుగుతుంది? (నాలుగు రోజుల ఉత్సవం)
రెండు ఏళ్లకు ఒకసారి (మాఘ శుద్ధ పౌర్ణమి నాడు) జరిగే ఈ జాతర నాలుగు రోజుల పాటు అంగరంగ వైభవంగా జరుగుతుంది.
మొదటి రోజు (సారలమ్మ రాక): కన్నెపల్లి గ్రామం నుండి సారలమ్మను (వెదురు కర్ర రూపంలో) గద్దెపైకి తీసుకువస్తారు.
రెండవ రోజు (సమ్మక్క రాక): చిలకలగుట్ట నుండి కుంకుమ భరణి రూపంలో ఉన్న సమ్మక్కను గిరిజన పూజారులు అత్యంత భక్తిశ్రద్ధలతో, ప్రభుత్వ లాంఛనాలతో గద్దెపైకి తెస్తారు. ఈ ఘట్టం చూసేందుకు లక్షల కళ్లు వేచి ఉంటాయి. పోలీసులు గాలిలోకి కాల్పులు జరిపి గౌరవ వందనం చేస్తారు.
మూడవ రోజు (మొక్కుల సమర్పణ): తల్లులిద్దరూ గద్దెలపై కొలువుదీరి భక్తులకు దర్శనమిస్తారు. జనం వెల్లువలా వచ్చి మొక్కులు చెల్లించుకుంటారు.
నాలుగు రోజు (వనప్రవేశం): దేవతలను తిరిగి అడవిలోకి పంపించడంతో (ఆవాహన విరమణ) జాతర ముగుస్తుంది.
6. బంగారం (బెల్లం) ఎందుకు తూకం వేస్తారు?
మేడారం జాతరలో అతి ముఖ్యమైన ఆచారం "బంగారం" సమర్పించడం. ఇక్కడ బంగారం అంటే "బెల్లం".
సమ్మక్క గిరిజనుల పక్షాన పోరాడినందుకు, ఆమెకు తమ బరువుకు సరిపడా బెల్లాన్ని తూకం వేసి (తులాభారం), గద్దెల వద్ద సమర్పిస్తారు.
గిరిజనులకు బెల్లమే అత్యంత ప్రీతిపాత్రమైనది మరియు శక్తినిచ్చేది కాబట్టి, దాన్నే బంగారంగా భావించి అమ్మవారికి నైవేద్యంగా పెడతారు.
7. ఒక నమ్మకం.. ఒక శక్తి
మేడారం జాతరలో విగ్రహారాధన ఉండదు. కేవలం ప్రకృతిని, అడవిని, ఆత్మగౌరవాన్ని పూజించడమే ఇక్కడి ప్రత్యేకత. కులమతాలకు అతీతంగా, గిరిజనులే పూజారులుగా వ్యవహరించే ఈ జాతర, సామాజిక సమానత్వానికి పెద్ద పీట వేస్తుంది. ఆసియా ఖండంలోనే అతిపెద్ద గిరిజన జాతరగా ఖ్యాతి గాంచడం తెలుగువారికి గర్వకారణం.
FAQs (తరచుగా అడిగే ప్రశ్నలు)
1. మేడారం జాతర ఎన్ని రోజులు జరుగుతుంది? ఎప్పుడు జరుగుతుంది?
మేడారం జాతర మొత్తం 4 రోజుల పాటు జరుగుతుంది. ఇది రెండేళ్లకు ఒకసారి, మాఘ మాసంలో (సాధారణంగా ఫిబ్రవరి నెలలో) పౌర్ణమి సమయంలో జరుగుతుంది.
2. జంపన్న వాగు విశిష్టత ఏమిటి?
సమ్మక్క కొడుకు జంపన్న, కాకతీయ సైన్యంతో పోరాడి ఈ వాగులోనే వీరమరణం పొందాడని చరిత్ర. జాతర సమయంలో భక్తులు ఈ వాగులో పుణ్యస్నానాలు ఆచరించి, తమ పాపాలు పోయాయని భావిస్తారు.
3. మేడారం జాతరలో "బంగారం" అంటే ఏమిటి?
మేడారంలో బంగారం అంటే "బెల్లం". భక్తులు తమ ఎత్తుకు సరిపడా బెల్లాన్ని తూకం వేసి (తులాభారం), అమ్మవార్లకు మొక్కుగా చెల్లిస్తారు.
4. ఈ జాతరను "తెలంగాణ కుంభమేళా" అని ఎందుకు అంటారు?
ఉత్తర భారతదేశంలో కుంభమేళాకు ఎంతటి జనసందోహం వస్తుందో, దక్షిణ భారతదేశంలో మేడారం జాతరకు కూడా కోటిన్నర మందికి పైగా భక్తులు హాజరవుతారు. అందుకే దీనిని తెలంగాణ కుంభమేళాగా పిలుస్తారు.
అన్యాయాన్ని ఎదిరిస్తే సామాన్యులు కూడా దైవ స్వరూపులు అవుతారని చెప్పడానికి సమ్మక్క-సారలమ్మల జీవితమే నిదర్శనం. అడవి బిడ్డల ఆత్మగౌరవ పోరాటం, నేడు ప్రపంచం అబ్బురపడే మహా జాతరగా మారింది. పసుపు-కుంకుమలే దేవతలుగా, బెల్లమే బంగారంగా భాసిల్లే ఈ జాతర, మన సంస్కృతిలో భాగం కావడం మన అదృష్టం. ఆ వనదేవతల ఆశీస్సులు మనందరికీ ఎప్పుడూ ఉండాలి.
