తెలంగాణ గడ్డ మీద ఎన్నో రాజవంశాలు పాలించినా, ప్రజల గుండెల్లో చిరస్థాయిగా నిలిచిపోయిన వంశం "కాకతీయ సామ్రాజ్యం". క్రీ.శ. 12వ శతాబ్దం నుండి 14వ శతాబ్దం వరకు సాగిన వీరి పాలన, కేవలం రాజ్య విస్తరణకే పరిమితం కాలేదు. అది రాతిని కరిగించి కవిత్వం రాసిన కాలం. బండరాళ్లకు జీవం పోసిన శిల్పకళా వైభవం వారి సొంతం.
నేటికీ మనం చూస్తున్న రామప్ప దేవాలయం, వెయ్యి స్తంభాల గుడి, ఓరుగల్లు కోట వారి నిర్మాణ చాతుర్యానికి మచ్చుతునకలు. "ఏకశిలా నగరం" (ఓరుగల్లు) కేంద్రంగా సాగిన వీరి పాలనను తెలంగాణ చరిత్రలో 'ఆర్కిటెక్చర్ గోల్డెన్ ఎరా' (శిల్పకళా స్వర్ణయుగం) అని ఎందుకు అంటారో ఈ కథనంలో వివరంగా తెలుసుకుందాం.
కాకతీయుల కళా వైభవం - రాతి కట్టడాల అద్భుతాలు
కాకతీయులు అనగానే మనకు గుర్తొచ్చేది వీరనారి రుద్రమదేవి పౌరుషం మాత్రమే కాదు, ఆకాశాన్ని తాకే గోపురాలు, చెక్కు చెదరని కోటలు మరియు గొలుసుకట్టు చెరువులు. వీరి నిర్మాణ శైలి మిగతా దక్షిణ భారతీయ రాజుల కంటే భిన్నంగా, విశిష్టంగా ఉంటుంది.
1. త్రికూట ఆలయ నిర్మాణ శైలి
కాకతీయుల ఆలయ నిర్మాణంలో ప్రధానంగా కనిపించేది "త్రికూట పద్ధతి". అంటే ఒకే ప్రధాన మండపానికి మూడు వైపులా మూడు గర్భగుడులు ఉంటాయి. హన్మకొండలోని వెయ్యి స్తంభాల గుడి దీనికి చక్కటి ఉదాహరణ. శివుడు, విష్ణువు మరియు సూర్యుడు... ఇలా ముగ్గురు దేవుళ్లను ఒకే చోట కొలిచేలా ఈ ఆలయాలను నిర్మించారు. నక్షత్ర ఆకారంలో ఉండే వేదికపై ఆలయాలను నిర్మించడం వీరి ప్రత్యేకత.
2. వెయ్యి స్తంభాల గుడి (హన్మకొండ)
క్రీ.శ. 1163లో రుద్రదేవుడు నిర్మించిన ఈ ఆలయం కాకతీయ శిల్పకళకు నిలువుటద్దం. పేరుకు వెయ్యి స్తంభాలు ఉన్నా, గుడిలో ఏ మూల నుండి చూసినా గర్భగుడిలోని శివలింగానికి స్తంభాలు అడ్డు రాకపోవడం ఇక్కడి అద్భుతం.
ఇక్కడి "ఏకశిల నంది" విగ్రహం జీవకళ ఉట్టిపడేలా ఉంటుంది. ఆభరణాల అలంకరణ రాతిలో చెక్కడం అసాధ్యం అనిపించేలా ఉంటుంది.
3. రామప్ప దేవాలయం - ప్రపంచ వారసత్వ సంపద
ములుగు జిల్లా పాలంపేటలో ఉన్న రామప్ప దేవాలయం (రామలింగేశ్వర ఆలయం) కాకతీయుల ఇంజనీరింగ్ నైపుణ్యానికి శిఖరాగ్రం. రేచర్ల రుద్రుడు కట్టించిన ఈ గుడికి, శిల్పి అయిన "రామప్ప" పేరు పెట్టడం చరిత్రలో ఇదే ప్రథమం.
నీటిపై తేలే ఇటుకలు: ఈ గుడి గోపురం బరువును తగ్గించడానికి, నీటిలో వేస్తే తేలియాడే ప్రత్యేకమైన ఇటుకలను వాడారు.
శాండ్బాక్స్ టెక్నాలజీ (Sandbox Technology): భూకంపాలు వచ్చినా తట్టుకునేలా, పునాదిలో ఇసుకను నింపి, దానిపై రాళ్లను పేర్చి నిర్మించారు. అందుకే ఎన్ని వందల ఏళ్లయినా ఈ గుడి చెక్కుచెదరలేదు.
2021లో యునెస్కో (UNESCO) దీనిని ప్రపంచ వారసత్వ కట్టడంగా గుర్తించింది.
4. ఓరుగల్లు కోట మరియు కాకతీయ తోరణం
కాకతీయుల రాజధానిని హన్మకొండ నుండి ఓరుగల్లుకు (నేటి వరంగల్) మార్చాక, గణపతి దేవుడు మరియు రుద్రమదేవిల కాలంలో అద్భుతమైన కోట నిర్మాణం జరిగింది.
ఈ కోటకు మూడు ప్రాకారాలు (రక్షణ గోడలు) ఉంటాయి. మట్టి గోడ, రాతి గోడ చుట్టూ ఉన్న కందకం శత్రువులు చొరబడకుండా అడ్డుకునేవి.
కాకతీయ కళాతోరణం (Kakatiya Thoranam): ఇది కాకతీయుల విజయానికి, కీర్తికి చిహ్నం. ఒకే రాతిపై చెక్కిన అద్భుతమైన డిజైన్స్, లతలు, పక్షులు ఇందులో కనిపిస్తాయి. నేడు తెలంగాణ రాష్ట్ర ప్రభుత్వ అధికారిక చిహ్నంలో (Emblem) కూడా ఈ తోరణమే ఉండటం గర్వకారణం.
5. గొలుసుకట్టు చెరువులు - మిషన్ కాకతీయ
కాకతీయులు కేవలం రాతి కట్టడాలకే పరిమితం కాలేదు. వ్యవసాయమే ప్రధాన వృత్తిగా ఉన్న తెలంగాణలో నీటి కష్టాలను తీర్చడానికి వారు "గొలుసుకట్టు చెరువుల" (Chain Tanks) విధానాన్ని తెచ్చారు.
వర్షం నీరు వృధా పోకుండా, ఎగువన ఉన్న చెరువు నిండితే, ఆ నీరు అలుగు ద్వారా దిగువన ఉన్న చెరువులోకి వెళ్లేలా ప్లాన్ చేశారు.
రామప్ప చెరువు, పాకాల చెరువు, లక్నవరం చెరువులు నేటికీ వేల ఎకరాలకు నీరు అందిస్తున్నాయి.
6. స్వయంభూ శంభులింగేశ్వర ఆలయం
వరంగల్ కోట మధ్యలో ఉండే ఈ ఆలయం శిథిలమైనా, అక్కడ దొరికిన శిల్పాలు అబ్బురపరుస్తాయి. ఆ కాలంలోనే రాళ్లను నునుపుగా (Polishing) చేసే సాంకేతికత వారి దగ్గర ఉండేది. అద్దంలా మెరిసే నల్లరాతి స్తంభాలు దీనికి సాక్ష్యం.
7. మహిళా పాలన మరియు సంస్కృతి
రుద్రమదేవి వంటి వీరనారి పాలనలో కళలకు ఆదరణ తగ్గలేదు, ఇంకా పెరిగింది. పేరిణి శివతాండవం వంటి నృత్య రూపాలు వీరి కాలంలోనే పుట్టాయని చరిత్ర చెబుతోంది. జాయప సేనాని రాసిన 'నృత్య రత్నావళి' గ్రంథం దీనికి ఆధారం. రామప్ప గుడిలోని శిల్పాలు ఈ నాట్య భంగిమలను ప్రతిబింబిస్తాయి.
FAQs (తరచుగా అడిగే ప్రశ్నలు)
1. కాకతీయ సామ్రాజ్య స్థాపకుడు ఎవరు?
కాకతీయ వంశానికి మూల పురుషుడు వెన్ననృపుడు అయినప్పటికీ, స్వతంత్ర రాజ్యాన్ని స్థాపించి, విస్తరించిన వారిలో మొదటి ప్రోలరాజు మరియు రుద్రదేవుడు ముఖ్యులు.
2. రామప్ప దేవాలయం ప్రత్యేకత ఏమిటి?
నీటిపై తేలే ఇటుకలతో గోపురాన్ని నిర్మించడం, భూకంపాలను తట్టుకునే శాండ్బాక్స్ టెక్నాలజీని వాడటం రామప్ప ప్రత్యేకత. దీనికి యునెస్కో గుర్తింపు లభించింది.
3. కాకతీయుల రాజధాని ఏది?
తొలినాళ్లలో హన్మకొండ రాజధానిగా ఉండేది. ఆ తర్వాత గణపతి దేవుడి కాలంలో రాజధానిని ఓరుగల్లుకు (ప్రస్తుత వరంగల్) మార్చారు.
4. కాకతీయ కళాతోరణం ప్రాముఖ్యత ఏమిటి?
ఇది కాకతీయుల స్వాగత ద్వారం మరియు విజయానికి చిహ్నం. ఇది సాంచి స్థూపం తోరణాలను పోలి ఉంటుంది కానీ, స్థానిక శైలిలో అద్భుతమైన నగిషీలతో ఉంటుంది. ప్రస్తుతం ఇది తెలంగాణ రాష్ట్ర చిహ్నం.
కాకతీయుల పాలన ముగిసి శతాబ్దాలు గడుస్తున్నా, వారు నిర్మించిన ఆలయాలు, తవ్వించిన చెరువులు నేటికీ తెలంగాణ ప్రజలకు సేవలు అందిస్తూనే ఉన్నాయి. శిల్పకళలో వారు చూపిన నైపుణ్యం, ఇంజనీరింగ్ అద్భుతాలు భావితరాలకు స్ఫూర్తి. కాకతీయుల చరిత్ర కేవలం రాళ్ళలో దాగి ఉన్న కథ కాదు, అది తెలంగాణ ప్రజల ఆత్మగౌరవ పతాక. ఆ వారసత్వాన్ని కాపాడుకోవడం మనందరి బాధ్యత.
